خراسان رضوی با تولید ۹۴ درصد زعفران جهان، بزرگترین تولیدکننده این محصول است، اما تنها ۳۰۰ میلیون دلار از گردش ۸ میلیارد دلاری بازارهای جهانی را به خود اختصاص می‌دهد که معادل ۵ درصد است.
به گزارش تربنا، فصل پاییز با سرمایش که فرامی‌رسد، کشاورزان خراسانی برای برداشت محصول زعفران که به خاطر آن تلاش زیادی کرده‌اند، آماده می‌شوند و امیدوارند این محصول را با قیمت مناسب به بازار عرضه کنند. زعفران، یا همان طلای سرخ، یکی از پنج کالای اساسی و صادراتی کشاورزی ایران است و نقش مهمی در ارزآوری دارد. اما متأسفانه هنوز نتوانسته به‌طور کامل در تجارت و صادرات موفق باشد و کشور‌های اسپانیا و منطقه خلیج فارس تعیین‌کنندگان قیمت این محصول در بازار جهانی هستند. ایران بیش از ۹۰ درصد زعفران جهان را تولید می‌کند، اما سهم کشور از بازار جهانی تنها ۵.۲ درصد است.
از ۱۱۸ هزار هکتار مزارع زعفران در ایران، استان خراسان رضوی با ۹۰ هزار هکتار و ۸۰ درصد تولید، بیشترین سهم را دارد. خراسان جنوبی با ۱۵ هزار و ۷۰۰ هکتار حدود ۵ درصد و سایر استان‌ها با ۸ هزار هکتار باقی‌مانده قرار دارند. ۲۲ هزار هکتار از ۹۰ هزار هکتار اراضی زعفران استان خراسان رضوی در شهرستان‌های تربت حیدریه و زاوه واقع شده و محصول تولیدی ۸ شهرستان جنوبی خراسان رضوی نیز در بازار تربت حیدریه معامله می‌شود.
در خراسان رضوی بیش از ۱۲۰ هزار خانوار به کشت زعفران مشغول‌اند، از جمله ۱۵ هزار خانوار در تربت حیدریه و ۱۷ هزار نفر در زاوه که بیش از ۹۰ درصد آنان به زعفران‌کاری مشغولند. در حال حاضر، به ازای هر هکتار زعفران ۲۲۰ نفر روز کار می‌کنند، که به‌طور کلی ۷۰ هزار شغل مستقیم و دو تا سه برابر آن شغل‌های غیرمستقیم ایجاد می‌شود.
زعفران‌کاران در گرداب چالش‌ها
حسین کوهجانی، کشاورز زعفران‌کار با ۳ هکتار زمین در روستای گوجی و پنجاه سال تجربه تولید، درباره مشکلات زعفران‌کاران گفت: تولید این محصول با چالش‌های بزرگی روبروست که بر وضعیت کشاورزان تاثیر منفی گذاشته است. او به مشکلاتی چون خشکسالی، تأمین آب، و کشف بازار نامناسب برای زعفران اشاره کرد که باعث شده سود به جیب دلالان برود. به عنوان مثال، از زمان برداشت تا کنون، او زعفران را ابتدا به قیمت کیلویی ۶۸ میلیون و سپس ۹۰ میلیون فروخته است؛ در این مدت، اختلاف قیمتی حدود ۳۰ میلیون به واسطه‌ها تعلق می‌گیرد. او ادامه داد که قیمت در زمان برداشت به دلیل احتیاج کشاورز برای تأمین هزینه‌ها پایین تعیین می‌شود، اما پس از آن، دلالان قیمت‌ها را به شکل قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌دهند.
کوهجانی همچنین از نحوه خرید تضمینی زعفران توسط دولت انتقاد کرد و گفت که کشاورزان در زمان فروش به پول نیاز دارند، اما عدم اطلاع از زمان پرداخت و تأخیرهای مکرر باعث بی‌اعتمادی آنها به دولت شده و آنها را از فروش تضمینی منصرف کرده است. او با اشاره به مسائل کنونی، نظیر قطعی برق و مشکلات تأمین کود، گفت که نوسانات قیمت زعفران خشک (گاهی تا ۴۰ میلیون تومان در هر کیلو) نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در طلا و ارز از کاشت زعفران به مراتب توجیه اقتصادی بیشتری دارد.
زعفران، فرصت اقتصادی روستاها یا چالش انتخاب نادرست؟
محمد کریمی، دکترای اقتصاد و استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، اظهار می‌کند که برخی روستاهای استان می‌توانند زعفران را به‌عنوان محصول اقتصادی انتخاب کنند، مشروط بر اینکه پتانسیل جغرافیایی و آب و هوایی را داشته باشند. در روستاهایی که با کمبود آب مواجه‌اند، زعفران می‌تواند به خودکفایی کمک کند.
او اشاره کرد که در جنوب و مرکز خراسان، روستاهایی به‌عنوان قطب زعفران وجود دارد، اما برخی روستاها بدون شرایط مناسب به کشت زعفران روی آورده‌اند، در حالی که می‌توانستند از زمین‌های بهتر برای تولید محصولات مورد نیاز مانند گندم بهره ببرند و درآمد بیشتری کسب کنند.
این استاد دانشگاه تأکید کرد که باید به‌علاوه درآمد، محصولات را به‌گونه‌ای انتخاب کرد که مشکلات تولید و اقتصاد کشاورزی روستایی را حل کند. کشت زعفران باید بر اساس شرایط جغرافیایی و نیروی کار مورد نیاز در دوره برداشت یک ماهه انجام شود.
کریمی همچنین به وضعیت این محصول در بازار جهانی اشاره کرد و گفت که ۹۰ درصد زعفران جهان در ایران تولید می‌شود، اما هنوز این محصول به‌نام ایران شناخته نمی‌شود و به نام کشورهایی چون اسپانیا و کشمیر شناخته می‌شود.
او تصریح کرد که اگر دولت قصد حمایت دارد، باید در معرفی نام زعفران ایران در سطح بین‌المللی فعال باشد و در برندسازی، تبلیغات و حمایت از صادرکنندگان این محصول اقدام کند. کریمی افزود که با رونق صادرات زعفران و قیمت دلاری آن، کشت این محصول به صرفه می‌شود و کشاورزان دیگر نیازی به حمایت دولت برای خرید یا قیمت‌گذاری محصول نخواهند داشت. هنگامی که صادرات زعفران رواج پیدا کند، خرید تضمینی دیگر جایگاهی نخواهد داشت، زیرا مردم به‌راحتی محصولات خود را به صادرکنندگان با قیمت مناسب می‌فروشند.
توجه به صادرات زعفران با آموزش ارتقای کیفیت به کشاورزان
وی تأکید کرد که افزایش کیفیت، ایجاد شرایط فرآوری و تسریع صادرات از وظایف دولت است و باید وزارت‌خانه‌های مرتبط با وزارت خارجه همکاری کنند تا برندینگ توسعه یابد. کریمی همچنین اشاره کرد که دولت باید در همه محصولات، به ویژه زعفران، به آموزش و ترویج کشاورزان بپردازد و بر اساس شرایط کشاورزی عمل کند.
او اهمیت آموزش را در فرآیند خشک کردن زعفران، که یکی از مراحل کلیدی است، ذکر کرد و گفت که یک فرآیند نادرست خشک کردن می‌تواند به شدت کیفیت محصول را کاهش دهد. وی افزود که دولت و جهاد کشاورزی می‌توانند با آموزش، کیفیت زعفران را از طریق گسترش استفاده از دستگاه‌های خشک‌کن یا آموزش روش‌های سنتی خشک کردن افزایش دهند. زعفران یک کالای لوکس صادراتی است که باید به کیفیت آن توجه ویژه‌ای شود، زیرا واردکنندگان به کیفیت حساس هستند و در صورت وجود کوچک‌ترین ناخالصی، خرید را برگشت می‌زنند. این امر می‌تواند به آسیب به کشاورزان منجر شود.
چالش‌های بازاریابی و صادرات طلای سرخ
محسن احتشام، رییس شورای ملی زعفران هم گفت: بیش از ۹۵ درصد زعفران جهان در ایران تولید می‌شود. در سال گذشته، صادرات زعفران به ۲۱۸ تن رسید که فقط به پنج کشور امارات، استرالیا، چین، قطر و افغانستان انجام شد.
وی افزود که در زمینه بازاریابی و برندسازی این محصول اقدامات مؤثری صورت نگرفته است تا ارزش افزوده به کشور بازگردد. برندسازی در بازار جهانی برای رونق صادرات طلای سرخ ضروری است، که با ورود بخش خصوصی و حمایت نهادهای دولتی مانند سازمان تعاون روستایی و وزارت جهاد امکان‌پذیر خواهد بود. همچنین، حضور بخش خصوصی قوی و کشش بازار توسط برندهای معتبر ایرانی می‌تواند نگرانی کشاورزانی که در شرایط اقتصادی دشواری هستند، برطرف کند و آنها را به سرمایه‌گذاری و افزایش ارزش افزوده تشویق کند.
احتشام افزود: از دو سال پیش، صادرکنندگان زعفران با مشکلاتی مانند برگشت ارز صادراتی و رفع تعهدات ارزی مواجه بوده‌اند که این موضوع، صادرات را دشوار و هزینه‌بر کرده و منجر به افزایش قاچاق زعفران به افغانستان شده است. افزایش هزینه صادرات از کانال‌های رسمی نیز قدرت رقابت ایران در بازار جهانی زعفران را کاهش داده است.
سخن آخر:
در حالی که ۹۴ درصد زعفران جهان در ایران و به ویژه در خراسان رضوی و منطقه تربت حیدریه تولید می‌شود، سهم این منطقه از گردش مالی ۸ میلیارد دلاری زعفران تنها ۵ درصد است. بنابراین، راه‌اندازی زنجیره تولید و ارزش افزوده زعفران در این ناحیه بسیار حائز اهمیت است. برای تحقق این هدف، باید از دانش و فناوری‌های روز دنیا بهره گرفته شود. پژوهشکده زعفران و مرکز رشد تربت حیدریه به عنوان بستر مناسبی فراهم می‌کند تا با همکاری نخبگان علمی، زنجیره ارزش افزوده زعفران تقویت و از خام‌فروشی جلوگیری شود. با توجه به تأکید مقام معظم رهبری بر جلوگیری از خام‌فروشی، ما بر ضرورت ایجاد صنایع تبدیلی این محصول تأکید داریم. اگر بتوانیم این محصول استراتژیک را که به صورت خام فروخته می‌شود، به صنایع وابسته خود متصل کنیم، امیدواریم در تولید ثروت به کشاورزان کمک کرده و قدم‌های مثبتی در حوزه کشاورزی شهرستان برداریم.
